Nog één land te gaan in ons Balticum-avontuur. Vanuit Tallinn steken we over naar Helsinki. Geen Batlische stad meer, maar wel nog een stad met een mooi beeld van Zacharias Topelius (1818 – 1898), schrijver, journalist en vooral ook sprookjesverteller.

Er is een beeld uit de Baltische staten – Vilnius – dat ik graag wil laten zien, maar dat ik zelf niet kon fotograferen. Het staat namelijk niet meer op z’n plaats en de reden is opmerkelijk. 

Op de vier hoeken van de Žaliasis tiltas, de Groene Brug over rivier de Neris, stonden tot juli 2015 vier beeldengroepen in de stijl van het socialistisch realisme: ‘Bewaren van de vrede’, ‘Landbouw’, ‘Industrie en bouw’ en dit beeld: ‘Jeugd in opleiding’ (Mokslo jaunimas), gemaakt door Juozas Mikėnas. De foto is van Juliaus Kalinsko.

De meningen over deze beelden waren verdeeld. Veel mensen zagen de beeldengroepen als propaganda voor de voormalige bezetter, de Sovjet-Unie en zagen de beelden het liefst verdwijnen. Anderen vonden de beelden van historisch belang en wilden ze houden als herinnering aan zware tijden.

Eind 2014 nam Litouwen een wet aan waarin werd bepaald dat kunstuitingen met nazisymbolen of Sovjetsymbolen niet in aanmerking kwamen voor de status van cultureel erfgoed. Juristen vroegen zich direct af of de beeldengroepen nu wel of niet ‘kunstuitingen met Sovjetsymbolen’ waren. Het hing van het antwoord af wie het onderhoud van de beelden moest betalen. Zijn ze cultureel erfgoed, dan is dat de staat, zijn ze dat niet, dan is dat de gemeente Vilnius en dan kan ook niemand de gemeente tegenhouden als die ze wil verwijderen.
In juli 2015 vond de burgemeester dat de staat waarin de beelden verkeerden dusdanig slecht was dat ze gevaar opleverden en liet hij ze verwijderen. 

‘Ik begin te beseffen in welk isolement de Baltische Staten in de twintigste eeuw hebben verkeerd. Geen van de grote namen ken ik, geen van de schrijvers, geen van de musici, componisten, geen van de politici of de sterren van de opera.’
Dit schrijft Jan Brokken in Baltische zielen.
Ook mij viel het op dat de namen van schrijvers, kunstenaars of andere prominenten op standbeelden of bij foto’s me niets zeiden. In boekenwinkels of bibliotheken nergens namen van Baltische auteurs die me vertrouwd waren. We hebben geen idee wat zich heeft afgespeeld in deze Satelietstaten van de Sovjet Unie.

Hieronder een aantal grote schrijvers uit Litouwen, allen vereerd met een standbeeld in Vilnius, maar allemaal onbekende namen voor ons Westerlingen.

Julija Beniuševičiūtė-Žymantienė pseudoniem Žemaitė (1845-1921), schreef 150 (streek)romans.

Donelaitis (1714 – 1780), dichter en pastoor – geen vrolijke jongen zo te zien – heeft een prominente plaats op het plein voor de universiteit. 

Simonas Daukantas (1793 – 1864), professor, historicus en schrijver. Een beeld dat hangt boven een van de poorten van het universiteitsterrein. 

En dit is Taras Shevchenko (1814-1861), een Oekraïense dichter, schrijver, kunstenaar. Zijn literaire erfgoed wordt beschouwd als het fundament van de moderne Oekraïense literatuur en de moderne Oekraïense taal. Hij woonde en werkte van 1829 tot 1831 in Vilnius. 

In Riga (Letland) en Tallinn (Estland) vind ik geen schrijversbeelden meer met boek.
Wel dit moderne beeld, voor de nieuwe Nationale Bibliotheek in Riga. De Bibliotheek is in 2014 geopend, prachtig gelegen aan de rivier Daugave, met uitzicht op het oude centrum van Riga. En we hebben geluk want dit kunstwerk is pas dit jaar onthuld.

Bij het kunstwerk staat deze tekst:
Divi Raiņi
Mākslas darbs tapis ar fonda Mākslai vajag telpu
Zuzānu ğimenes un Gunta Rāvja atbalstu
Autors: Aigars Bikše

Wat ongeveer betekent:
Twee rivieren
Kunstwerk gemaakt door de Stichting ‘Kunst heeft ruimte nodig’,
Zuzans-familie met ondersteuning van Gunta Rawa
Auteur: Aigars Bikše

Op een van de hoeken van het Vrijheidsmonument in Riga zitten deze twee lezende en schrijvende heren. Het Vrijheidsmonument (Lets: Brīvības piemineklis) is een beeld van een vrouw die drie sterren in de lucht houdt. De drie sterren staan voor Koerland, Lijfland en Letgallen, de drie delen van het Russische rijk waaruit het zelfstandige Letland is ontstaan. Het is gebouwd (1935) ter herdenking aan de Letse soldaten die zijn gesneuveld in de Letse Onafhankelijkheidsoorlog (1918-1920). 

In Tallinn vond ik alleen dit anonieme beeld: man met boek. Het staat op een van de grote huizen aan de straat Pikk.

Het is inmiddels vast prik. Als er een Sint Anna-kerk is in een stad, ga ik altijd even kijken of er een beeldje van moeder en dochter staat: Anna leert Maria lezen.
In deze kerk in Warschau vond ik geen beeldje, wel een uitbundige plafond-schildering.

Kościół św. Anny aan de Krakowskie Przedmieście in Warschau.

Dit is Pater Jan Twardowski. Hij zat vaak in het plantsoentje aan de Krakowskie Przedmiescie, een van de hoofdstraten in Warschau. De nonnen uit het nabijgelegen klooster kwamen dan naar hem luisteren als hij z’n gedichten voorlas. Nu kan dat nog steeds, want als we het knopje indrukken naast zijn knie, draagt hij zijn gedichten voor. 

Verderop, bij de universiteit van Warschau, staat een standbeeld van ‘de student’: Pomnik Studenta. Hij zit er lekker op een bankje, de boeken binnen handbereik, maar nog niet opengeslagen – even nog van het zonnetje genieten voor hij moet studeren. Studie-ontwijkend gedrag…? Z’n buurvrouw is wel druk aan het studeren.

En dan is er in Warschau ook nog een beeld van Jan Karski. Een oorlogsheld. Als koerier van het verzet wist hij al in 1943 de Britse minister van Buitenlandse Zaken én de Amerikaanse president Rooseveld te informeren over het getto in Warschau en de vernietigingskampen in zijn land. Hij smeekte de geallieerden om actie te ondernemen door bijvoorbeeld treinsporen te bombarderen. Maar ze geloofden de ernst van de zaak (nog) niet. Toch probeerde hij zijn boodschap wereldkundig te maken. Al tijdens de oorlog schreef hij een boek hierover: Mijn bericht aan de wereld.
Na de oorlog vestigde Karski zich in Amerika en werd docent aan de Georgetown University in Washington.

Tot slot nog een heilige: St. Benedictus staat op de Rynek Nowego Miasta, het stadsplein (Rynek) in de Nieuwe Stad (Nowe Miasto). Nieuw, omdat het later is gebouwd – 15e eeuw -dan het Rynek Starego Miasta, het plein in de Oude Stad (Stare Miasto) uit de 13e eeuw. 
Beide stadsdelen zijn in de Tweede Oorlog zeer zwaar beschadigd, er is dus nog maar weinig echt origineel in deze twee oude stadswijken.

In 1955 kreeg de Poolse bevolking een cadeau van de Sovjet Unie: een immens gebouw in Stalinistische stijl. Aanvankelijk heette het Jozef Stalin-paleis van Cultuur en Wetenschap (Pałac Kultury i Nauki – PKiN), maar in het kader van de destalinisatie werd Stalins naam verwijderd. Rondom het gebouw staan allemaal beelden, veel met een boek of een andere tekstdrager in handen. 

Op dit boek stond aanvankelijk ook Stalins naam, die is er later afgehaald.